1886

Абайдың өлеңді өндіре жазып, ақындық шеберлігін әр қырынан көрсете бастаған кезеңде жазылған, сыншылдық, қоғамдық тақырыпқа арналған өлеңдерінің бірі.

Қашан жазылды?

Ақындық шеберлігін әр қырынан ашып көрсеткен бұл өлеңін Абай 1886 жылы 41 жасында жазған.

Қайда жазылды?

7 шумақтан тұратын өлең Құнанбай қажы әулетінің ата қонысы, ұлы ақын өмірінің сәулелі сәттерінің мекені – Ақшоқы қыстауында жазылған.

Қайда жарияланды?

Бұл өлең 1909 жылы Санкт-Петербургта жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының өлеңі» жинағында басылған (1-бөлік, Халық туралы, 9-бет). Өлең басылымдарында бірқатар текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбалары бойынша барлық басылымдарда берілген «Қу шалбар қулығына болған айғақ, тізесін созғылайды қалталанса-ақ. Ұстаудағы кісідей мезгілі бар, күні бойы шешініп бір т…ақ» деген жолдар 1909 жылғы жинақта жоқ. Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасында соңғы шумақтың соңғы жолы «Сәлемдеспей жатып-ақ ыржаң қақпақ» делінген. Бұл жол барлық басылымдарға «Сәлемдеспей, алыстан ыржаң қақпақ» түрінде енген.

Өлең не жайында?

Бұл өлеңде де ақын өзі көрген кемшілікті, жағымсыз жат мінездерді үлкен турашылдықпен батыл шенейді. Бірақ бұл өлеңінде сынайтын, басқа көп өлеңдеріндегі сияқты атқамінерлер, болыстар емес, ел ішіндегі еңбексіз өмір сүретін жалқау, сұғанақтар. Ол өзінде мал жоқ, еткен еңбек жоқ, тек малы бар, асы бар ауылдарды қыдырып, тамақ асырап жүретін кер жалқауларды сөгіп әшкерелейді. Сынап қана қоймайды, қамқорлық көңілмен: «Көзіңді сатпа, теріңді сат», «Еңбегің ғана есеңді әпереді» деп ақыл айтады.

Қай жанрда жазылды?

Туынды 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған, көлемі әрқайсысы 4 тармақтан тұратын 7 шумақ. Ақын даусы ашық та ащы, тілі өткір, айтпақ ойы салмақты. Әсіресе қоразданған бос кеуде жатып ішерлердің тұлғасын жасайтын жолдары ерекше айшықты.

Қай тілдерге аударылды?

Өлең қарақалпақ, қырғыз, орыс, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Адасқанның алды – жөн, арты – соқпақ,

Оларға жөн –арамның сөзін ұқпақ.

Қас маңғаз, малға бөккен кісімсініп,

Әсте жоқ кеселді істен биттей қорқпақ.

Бір аршопке¹ шапаны сондай шап-шақ,

Мүшесінен буынып, басады алшақ.

Қарсы алдына жымырып келтірем деп,

Ақ тымақтың құлағы салтақ-салтақ.

Жаздыгүні ақ бөркі бүктелмейді-ақ,

Қолында бір сабау бар, о-дағы аппақ,

Керегеге сабауды шаншып қойып,

Бөркін іліп, қарайды жалтақ-жалтақ.

Қу шалбар қулығына болған айғақ,

Тізесін созғылайды қалталанса-ақ.

Ұстаудағы кісідей мезгілі бар,

Күні бойы шешініп, бір т…-ақ.

Тірі жанға құрбы боп жап-жасында-ақ,

Қалжыңдамақ, қасынбақ, ыржаңдамақ,

Бет-аузын сөз сөйлерде жүз құбылтып,

Қас кермек, мойын бұрмақ, қоразданбақ.

Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ,

Бәрі де шаруаға келеді олақ.

Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,

Бар өнері – қу борбай, сымпыс шолақ.

Олардың жоқ ойында малын бақпақ,

Адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ.

Жалғыз атын терлетіп, ел қыдырып,

Сәлемдеспей, алыстан ыржаң қақпақ.

¹Аршопке – аршын деген сөзден алынған.