(«ҚАРАСАМ, ҚАЙҒЫРТАР ЖҰРТ БҰЛ ЗАМАНҒЫ»)

(М.Ю.Лермонтовтан)

1896

Абайдың өмірдың жайында толғанған философиялық мазмұндағы М.Ю.Лермонтовтан аударған туындысы.

Қашан жазылды?

Орыс әдебиетінің ұлы өкілі Лермонтовтың шығармасынан аударылған  «Ой» өлеңін Абай 1896 жылы 51 жасында жазған.

Қайда жарияланды?

Өлеңді Абайдың әдеби хатшысы Мүрсейіт Бікеұлы (1860-1917) хатқа түсірген. Алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Илияс Бораганскийдің баспаханасынан шыққан «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта  жарияланды.

Өлең не жайында?

Көлемі 11 шумақтан, 44 жолдан тұратын өлеңнің негізгі мағынасы тұпнасқамен бірдей. Әр шумақта лирикалық кейіпкердің философиялық мазмұнда толғанысы болғанымен, соңына дейін олардан туындаған ортақ идея бар. Басында ақын өз заманындағы жұртты сынап, оның білімсіздігінен, білімге  құштарлығының жоғынан түңілгендей болады. Бұл орайда түпнұсқадағы Лермонтовтың ойын қазақ жағдайына ыңғайлап өзгерткендігін академик З.Ахметов дәл көрсеткен. «Білімге сенім жоқ» деген Абай аудармасындағы мағына орыс тілінде «білімге жігер жоқ» деп берілген екен. Абай туған халқының қараңғылық ұйқысында жатқанын ескеріп, түпнұсқа мәтінді ұлттық жағдайға орай өзгерткен. Оқымаған, білім алуға ұмтылмаған, өнерсіз адам өмірін босқа өткізеді деген түйін бірінші шумақты қорытындылайды.

Ал өнері жоқ адам өмір сүруге құлшынбайды, оның өмірге қызығушылығы суынады деген ойды ақын екінші шумағында білдірген. Ақын өмірдегі жамандық пен жақсылық арасындағы мәңгілік тартыстың толастамайтынын, жамандық жақсылыққа қиянат істеуге үнемі даяр тұратынын екінші шумағында жеткізіп, философиялық ойын қоғамдық-әлеуметтік мазмұнда пікір айтумен жалғастырған. Теңеуінде ұлық алдында бас иген құлды сынайтынын байқатқан. Одан әрі оқыған ғылымның пайдасы мен залалы туралы ой қозғап, адамның мақтан ету, қызғаныш тудыру секілді теріс әрекеттерін сынға алған.

Өлеңнің соңында Абай өнердің құдыреті, оны аялай білу, бойында қанша қайраты болса да, жаны суық адамның жүрегінде ол гүлдемейтінін жеткізгісі келгендей. Бұрынғы өткен адамдардың аңқау көңілін сынайтындарды, өмірден босқа өтетіндерді айтып, адамның артында із қалдыру, жым-жырт жоғалып кетпеу, достық пен дұшпандық, материалдық дүниенің соңына түсушілік жайында ой қозғайды.

[Қараңыз: Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. – Т.2. – Алматы: Жазушы, 1995. – Бб. 22-22]. Бұл сілтемелерді басу арқылы оқырман арнайы тараудағы  е-pub форматтағы осы ғылыми әдебиетпен, не түсініксіз болса, сөздің мағынасы  жазылған материалмен  таныса алады.

Қай жанрда жазылды?

Өлең философиялық лирика жанрында жазылған. Өмір сырларын қозғаған аудармада автор қазақ жағдайынан мысал алып, өзінің көңіл-күйін де бірге жеткізгісі келгендей.

Қарасам қайғыртар жұрт бұл заманғы,
Салқын, қуыс – өмірі я қараңғы.
Білім де жоқ, білімге сенім де жоқ,
Өнерсіз қартаяр деп біл балаңды.

Жасынан білер ескі шалдың мінін,
Аптық жерін, ақылға кеш енгенін.
Өзі өнерсіз, өмірден тез суынар,
Ойлаған жолаушыдай бос жүргенін.

Жамандық жақсылыққа қарар салқын,
Долығы тез басылып, қайтар қарқын.
Ұлыққа қошеметшіл, құл сықылды,
Қатерге аяқ баспас, көрмей артын.

Дәл бейне ерте шыққан бүлдіргенше,
Суық соғып бүрісер, дәмі енгенше.
Көзге де, ауызға да қызығы жоқ,
Қызығы – үзілгені бос жүргенше.

Пайдасыз ғылымменен ми кептірер,
Дос-жарға мақтан етіп, бұлдап көрер:
Жақсы сөз, жақын үміт, тәттілікті
Кемітер, көңіл қоймас, кекеңкірер.

Қуаты қызық қызмет тойларының
Қос қыртысын кетірмес ойларының.
Лап бергіш, к… айналғыш, қайта ойланғыш
Тыянақ оты сөнген бойларының.

Келісімді тәтті ой, әр шеберлік
Қуантпас ойын қозғап пәлен дерлік.
Өз кеудесін өзі аңдып, бой салдырмай,
Тоқымдығы бусанбас неткен ерлік?

Жек көрер, жақсы көрер – кезі білер,
Ашуы, махаббаты босқа сөнер.
Жанында суықтық бар бір жасырын,
Қаны отты жас күнінде шықпас өнер.

Бала мінез ойыншы бұрынғылар

Аңқау екен, мазақтап соны сынар.

Артқа қарап, ақпейіл шалға күліп,

Абұйырсыз, атақсыз көрге құлар.

Көп салқын бірін-бірі ойына алмас,

Кетер жым-жырт, артына із қалдырмас.

Ой қозғарлық артқыға түк қалдырмай,

Ұмыт болар, жоғалар, көпке бармас.

Досың жоқ, дұшпаның жоқ, тыныш жатасың,

Мал үшін аш қатасың, жан сатасың,

Әкесі аштан өлген кісідей-ақ,

Неткен жұрт мал өлтірген жеті атасын?!