Абайдың елдің берекесін кетірген, халықтың сорына біткен қу мен сұмның, сан алуан жексұрын, жиренішті кескінін бейнелейтін терең мағыналы өлеңі.

Қашан жазылды?

Ел билігіне араласып, әділ төреші болуға, нашарлардың жоғын жоқтауға күш салып жүрген Абай бұл өлеңін 1887 жылы жазған.

Қайда жазылды?

85 жолдан тұратын өлең Құнанбай қажы әулетінің ата қонысы, ұлы ақын өмірінің сәулелі сәттерінің мекені – Ақшоқы қыстауында жазылған.

Қайда жарияланды?

Туынды алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының өлеңі» атты жинақта жарияланды (1-бөлік, Халық туралы, 15-16 беттер). Өлеңнің басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1957, 1977 жылғы басылымдарында туындының 10-жолы Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасына және 1909 жылғы жинаққа сәйкес «Іс қылмай ма ол кісі?» деп берілген. Бұл жол Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбаларында, 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда «Іс қылмай ма үлгісі» делінген. Сондай-ақ Мүрсейіт қолжазбаларында «Өз үйінде қисаңдап» деп жазылған 59-жол барлық жинақтарда «Өз үйінде қайпаңдап» түрінде алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1954жылғыжинақтағы «Айтылмай сөз қалған жоқ» деген 83-жол 1939, 1945, 1957, 1977 жылғы басылымдарда 1909 жылғы жинаққа сай «Айтылмай сөзім қалған жоқ» болып түзетілген. 1977 жылғы жинақта өлеңнің жазылған кезеңі 1886 жыл деп көрсетілген.

Өлең не жайында?

Абайдың ел билігіне араласып, әділ төреші болуға, нашарлардың жоғын жоқтауға күш салып жүрген тұсында, неше түрлі зорлық-зомбылықты, мейірімсіздік пен әділетсіздікті, т.б. кесір-кесапатты әшкерелеп жазған сықақ елеңдерінің қатарынан бұл туынды көрнекті орын алады. Ақын ел бүлдіруші атқамінер, арсыз арамтамақтардың өтірікші, өсекші, екі жүзді, бұзақылардың сойқанды әрекеттерін әшкерелеп, әйгілеп береді, елдің дұшпаны кім екенін таңбалап таныта түседі.

Қай жанрда жазылды?

Өлең 7-8 буынмен жазылған, дәстүрлі шумаққа бөлінбей, біріне-бірі жалғаса, шұбыртпалы ұйқаспен тізбектеле ұласып, екі-үш тармақтан кейін қайта тоғысып отырады. Туындының тармақ саны біркелкі емес, көлемі 85 жол. Түр жағынан алғанда ауыз әдебиетіндегі толғау дәстүріне ұқсап кететін де белгілері бар. Бірақ тұспалы, негізгі сөз арқауынан ауытқу жоқ, айтайын деген ойы айқын да нақты.

Қай тілдерге аударылды?

Өлең башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Сабырсыз, арсыз, еріншек,

Көрсе қызар, жалмауыз,

Сорлы қазақ сол үшін

Алты бақан ала ауыз.

Өзін-өзі күндейді,

Жақынын жалған міндейді,

Ол – арсыздық белгісі.

Ұятсынбай, ойланбай,

Қой дегенге тіл алмай,

Іс қылмай ма ол кісі?

Бір-ақ секіріп шығам деп,

Бір-ақ ырғып түсем деп,

Мертігеді, жатады.

Ұрлықпен мал табам деп,

Егессе ауыл шабам деп,

Сүйтіп құдай атады.

Бұл нең десе біреуге

Жоқ нәрсені шатады.

Құтылам деп ісінен,

Бәрін көріп кісіден,

Шығынға әбден батады.

Бұл болмаса онысы,

Аударылып қонысы,

Алыстан дәм татады.

Қызмет қылып мал таппай,

Ғылым оқып ой таппай,

Құр үйінде жатады.

Ел қыдырып ас ішіп,

Еркек арын сатады.

Бала-шаға, ұрғашы

Үйде жарап қатады.

Еңбегі жоқ, еркесіп,

Бір шолақпен серкесіп,

Пысық деген ант шықты.

Бір сөз үшін жау болып,

Бір күн үшін дос болып,

Жүз құбылған салт шықты.

Пысық кім деп сұрасаң –

Қалаға шапса дем алмай,

Өтірік арыз көп берсе,

Көргендерден ұялмай.

Сыбырдан басқа сыры жоқ,

Шаруаға қыры жоқ,

Өтірік, өсек мақтанға

Ағып тұрса бейне су.

Ат-шапаннан кем көрмес,

Біреу атын қойса «қу».

Қу нәпсісін тыя алмай,

Атым шығып жүрсін деп,

Берекеге қас болса,

Желіктірген айтаққа

Арақ ішпей мас болса.

Ел тыныш болса азады,

Ерігіп өле жазады.

Үйде отырса салбырап,

Түзге шықса албырап,

Кісіні көрсе қылжаңдап,

Қалжыңшылсып ыржаңдап,

Өз үйінде қипаңдап,

Кісі үйінде күй таңдап.

Ақылы бар кісіні

Ғайбаттайды, даттайды.

Ауқаты бар туғанды

Қайырсыз ит деп жаттайды.

Мал мен бақтың дұшпаны,

Кеселді пысық көбейді,

Күшік иттей үріп жүр,

Кісіден кеммін демейді.

Қу тілменен құтыртып,

Кетер бір күн отыртып,

Қызмет қылған кісісін

Құрытуға таяйды.

Қылып жүрген өнері:

Харекеті – әрекет.

Өзі оңбаған антұрған

Кімге ойлайды берекет?

Кімді ұялып аяйды?

Расы жоқ сөзінің,

Ырысы жоқ өзінің,

Өңкей жалған мақтанмен

Шынның бетін бояйды.

Бұл сөзімде жалған жоқ,

Айтылмай сөзім қалған жоқ,

Абайлаңыз, байқаңыз –

Елдің жайы солай-ды.