Абайдың немере інісі Мақұлбайдың өлімінен кейін жазған жоқтау өлеңі.

Қашан жазылды?

Өлеңнің кімге арналғаны жайында және жазылу уақытына байланысты түрлі пікір бар. «Абай» энциклопедиясындағы деректе бұл өлең Абайдың төл перзенті Әкімбайдың (1865-1974) жас өлімінен кейін туған жыр деп көрсетілген. Көрнекті абайтанушы ғалым Қ.Мұхамедханұлының ақынның 1995 жылғы Шығармаларының екі томдық толық жинағындағы өлеңге берген түсінікте жоқтау Тәкежанның баласы Мақұлбайдың (1869-1891) қазасынан кейін туған жыр деп жазылған. Өлеңнің мазмұнын саралай келе, біз «Немере інісі өлгенде айтқаны («Көз жұмғанша дүниеден») өлеңін Абай Мақұлбайға арнаған деген пікірді құптаймыз. Абайдың 1957 жылғы жинағында бұл өлең 1895 жылы жазылған деп көрсетілген.

Қайда жарияланды?

Өлең алғаш рет Мұхтар Әуезовтің ұсынуымен 1925 жылы Семейден шыққан «Таң» журналында «Абайдың жарияланбаған өлеңдері. Бір немере інісі өлгенде айтқан» деген атпен жарияланған. Кейін жоқтау «Әкімбай өлгенде» деп аталып, Абайдың 1933 жылғы жинағына енген.

Өлең не жайында?

Дүниеден өткен немере інісі өле-өлгенше иманын айтып кеткен. Бүгін бейсенбі ме деп қасиетті жұманың алдында көз жұмған. Жаратқан Құдай мейірім танытып күн райын жылытып, жиналған қалың елді тоңдырмаған. Оның ата тегі де, нағашы елі де – қазаққа қадірлі асыл тұқымнан. Сондай екі асылдан туған інісі «Сом алтынның сынығы» деп сипатталған. Абай аянышты өлімге қанша қарсы тұрып, артын сабырмен қабылдаймын десе де, «күнәлі нәпсісіне» бой алдырып, сезімге берілгенін жасырмаған. Осы орайда ол көз жасына ерік беріп, өлімді бірде «жарасы үлкен жас» десе, бірде «қас өлім», бірде «бауыры қатты тас өлім» деп суреттейді.

Жоқтаудың мазмұнынан немере інісінің ақылға жүйрік, тілге шешен болғанын, оның болашағынан Абайдың зор үміт күткенін, сенім артқанын түсінеміз. Сондай қадірлі жанның артында тұяқ қалмай бара жатқаны өзекті өртеген қайғының шоғын қыздыра түседі. Бұл ойын ақын «Артына белгі тастамай, // Жал құйрығын келте алды» деп көркем тілмен образды жеткізген.

[Қараңыз: Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. – Т.1. – Алматы: Жазушы, 1995. – Б.242]. Бұл сілтемелерді басу арқылы оқырман арнайы тараудағы  е-pub форматтағы осы ғылыми әдебиетпен, не түсініксіз болса, сөздің мағынасы  жазылған материалмен  таныса алады.

Қай жанрда жазылды?

Өлең көңіл-күй лирикасы жанрында жазылған. Абай қадірлі немере інісінің мезгілсіз қазасынан кейінгі жан қайғысын ауыз әдебиетіндегі жоқтау өлеңінің үлгісімен көркем жеткізген.

Қай тілдерге аударылды?

Өлең орыс, ағылшын, француз, неміс, қытай, корей, поляк, нидерланд, тәжік, түрік, өзбек және сондай-ақ өзге де көптеген әлем тілдеріне аударылды.

Көз жұмғанша дүниеден
Иманын айтып кеткені-ай!
«Бейсенбі ме бүгін?» деп,
Жұмаға қарсы өткені-ай!
Жер күңіреніп, жұрт шулап,
Ағайын түгел жеткені-ай!
Жамиғат тоңбай, күн жылып,
Тәңірім рақым еткені-ай!
Ием қабыл алды-ау деп,
Көңіліме қуат біткені-ай!
Қуаттанып бақсам да,
Күнәлі нәпсім түйтпеді-ай.
Ата тегің мұндағы –
Орта жүздің ұлығы;
Ана тегің ондағы –
Өзен судың тұнығы.
Екі асылдан қосылған
Сом алтынның сынығы.
Өлгенше естен қалмайды
Өзгеше біткен қылығы.
Қызыл балақ қыранның
Балапанын дерт алды.
Жеміс ағаш, бәйтерек
Балдырғанын өрт алды.
Артына белгі тастамай,
Жал-құйрығын келте алды.
Ағайынды тойғызбай,
Аз күн қоймай, ерте алды.
Көп жасамай, көк орған,
Жарасы үлкен жас өлім.
Күн шалған жерді тез орған,
Күншіл дүние қас өлім.
Артына белгі қалдырмай,
Бауыры қатты тас өлім.
Жыламайын десе де,
Шыдарлық па осы өлім?
Орамды тілді ауыздым,
Ақылға жүйрік маңыздым.
Көп жасамай, тез кетіп,
Көзімнің жасын ағыздың.