Абайдың қазақ әнінің табиғатын кестелі тілмен айшықты суреттеген ұлттық поэзиядағы шоқтығы биік туындысы.

Қашан жазылды?

Ән құдыртін асқақтатқан «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» өлеңін Абай 1896 жылы 51 жасында жазған.

Қайда жарияланды?

Бұл туынды алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Илияс Бораганскийдің баспаханасынан шыққан «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинағының «Өлең туралы» деген екінші бөлігінде жарияланды.

Өлең не жайында?

Орындалған әнді адам көңілінің көлеңкесіне теңеген Абай бұл өлеңінде қазақ әні мен күйінің құдыретіне тамсанып, оның сыр-сипатын поэтикалық көркем тілмен ашқан. Асқақ шырқалған, әсем қалқыған, баяу сорғалаған, тамылжыған, тербелген ән тыңдаушының жүрегіне майдай жағып, жан дүниесін ләззат пен қуанышқа, шалқар шаттыққа бөлейді. Ақын мүлгіген сезімді, ұйықтап жатқан жүректі ән оятады, адамның көңілін ол жас балаша уатады. Мұңлы шыққан тәтті күйге жылы жүрек қозғалады деп ән мен күйдің қасиетін ерекше бағалайды. Ондай ғанибетті сезіп, ләззатты тату үшін адам құлағының ойы болуға тиіс деп ән мен күйді елдің барлығы түсінбейтінін ескереді.

Алайда әннің барлығы бірдей емес. Оның да «естісі бар», «есері бар», «тыңдаушының құлағын кесері бар» деп Абай саз өнеріне жоғары эстетикалық талғаммен, сыншылдық көзқараспен қарайды. Данышпан ақынның пікірінше, ақылдының сөзіндей ойға батыратын күй ғана көңілді шаттыққа бөлеп, керемет сезімге бауриды.

«Көбінесе ән басы келеді ащы» дегенінде, ақын қазақ әнінің табиғатын көрсетіп, өзіндік ерекшелігін ескеріп, содан ләззаттануға, шабыттануға шақырады. Әсем ән мен тәтті күйдің құдыретті өнер екенін биік бағалап айтқан ақын сөзімнен «көкірегінде оты бар ойлы адам» пайда табар деп қорытынды жасайды.

Тағдырдың талай қиын соқпағын көрген Абай асқақ әнмен, мұңлы күймен жаралы жүрегін сергітіп, құдыретті өнер туындысынан ләззат татқысы келген. Өлеңдегі «Өмірдің алды – ыстық, арты – суық, // Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық» деген өмір жайындағы философиялық тұжырымы бұл пікірімізді қуаттайды. Жеке басындағы қайғы-қасіреттен арылудың жолын іздеген уақытта дүниеге келген бұл туындысында өзінің көңіл-күйін тебірентіп, «көкірегінде оты бар» оқырманға ән мен күйдің жоғары эстетикалық қуаты жайында даналық ой айтқан.

 Абайға дейін қазақ сөз өнерінде ән мен күй жайында мұндай ойшылдық тереңдікте, көркемдік деңгейде шығарма жазылмаған.

[Қараңыз: Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. – Т.1. – Алматы: Жазушы, 1995. – Б.11]. Бұл сілтемелерді басу арқылы оқырман арнайы тараудағы  е-pub форматтағы осы ғылыми әдебиетпен, не түсініксіз болса, сөздің мағынасы  жазылған материалмен  таныса алады.

Қай жанрда жазылды?

Өлең дидактикалық лирика жанрында жазылған. Жоғары эстетикалық-сыншылдық көзқараста, танымдық-тәрбиелік сипатта туған.

Қай тілдерге аударылды?

Өлең орыс, ағылшын, француз, неміс, қытай, корей, поляк, нидерланд, тәжік, түрік, өзбек және сондай-ақ өзге де көптеген әлем тілдеріне аударылды.

Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,

Адам ойы түрленіп ауған шақта.

Салған ән – көлеңкесі сол көңілдің,

Тактысына билесін ол құлаққа.

Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,

Жүрек тербеп, оятар баста миды.

Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда,

Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды.

Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,

Үннің тәтті оралған мәні оятар.

Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап,

Жас балаша көңілді жақсы уатар.

Адам аз мұны біліп ән саларлық,

Тыңдаушы да аз ол әннен бәһра аларлық.

Мұңмен шыққан, оралған тәтті күйге

Жылы жүрек қайда бар қозғаларлық?

Көбінесе ән басы келеді ащы,

«Кел тыңда!» деп өзгеге болар басшы.

Керім толғап, тауысар қаңғыр-күңгір,

Сол жеріне ойыңмен араласшы.

Әннің де естісі бар, есері бар,

Тыңдаушының құлағын кесері бар.

Ақылдының сөзіндей ойлы күйді

Тыңдағанда көңідің өсері бар.

Білімдіден аяман сөздің майын,

Алты өлеңмен білдірдім әннің жайын.

Ездің басы қаңғырсын, ердің көңілі

Жаңғырсын деп ойладым айтқан сайын.

Көкірегінде оты бар ойлы адамға

Бұл сөзімнің суреті тұрар дайын.

Өмірдің алды – ыстық, арты – суық,

Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық.

Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен,

Өмір сәуле көрсетер судай тұнық.

Жаманға «жар» деген-ақ ән көрінер,

Жақсы ән білсе айтуға кім ерінер?

Жарамды әнді тыңдасаң, жаның еріп,

Жабырқаған көңілің көтерілер.