Абайдың ақындыққа арналған терең мағыналы, көркем өлеңі.
Қашан жазылды?
Ақын бұл өлеңін 1888 жылы ақыл-ойы толысып, кемелденіп, өмірге көзқарасы айқындала түскен шағында жазған.
Қайда жазылды?
11 шумақтан тұратын өлең Құнанбай қажы әулетінің ата қонысы, ұлы ақын өмірінің сәулелі сәттерінің мекені – Ақшоқы қыстауында жазылған.
Қайда жарияланды?
Алғаш 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының өлеңі» атты жинақта жарияланған (2-бөлік, Өлең туралы, бөлік, Өлең туралы, 32-33 беттер). Басылымдарында бірқатар текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1939, 1945 жылғы басылымдарында 3-шумақтың 3-жолы «Бұрынғы жақсылардан қалған мирас» делінсе, 1954, 1957, 1977 жылғы жинақтарда 1909 жылғы басылымға сәйкес «Бұрынғы жақсылардан өрнек қылған» деп берілген. 1909 жылғы жинақта 3-шумақтың 4-жолы «Биде тақпақ, мақал бар ойлап қара» болса, қалған басылымдарда бұл жол Мүрсейіт қолжазбалары негізінде «Биде тақпақ, мақал бар байқап қара» түрінде алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында 8-шумақтың 3-жолы «Сүйенерлік адамға сөз қызмет қыл», 1933, 1939, 1945 жылғы басылымдарда «Сүйінерлік адамды сүй, қызмет қыл», ал 1954, 1957, 1977 жылғы жинақтарда бұл жол 1909 жылғы басылым бойынша «Сүйенерлік адамды құрмет қыл» деп қалдырылған. Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбаларына, 1909, 1922 жылғы жинақтарға сәйкес 1954, 1957, 1977 жылғы басылымдарда 10-шумақтың 2-жолы «Өлеңі бәрі –жамау, бәрі –құрау» деп алынған. 1933, 1939, 1945 жылғы жинақтарда «Өлеңі бірі жамау, бірі құрау» деп басылған. Тек Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасында бүл жол «Өлеңі бәрі жамау, көбі құрау» делінген.
Өлең не жайында?
Өлеңде ақын қазақтың халық әдебиетінде, дәстүрінде өлеңнің қандай орын алатынын мақұлдап, түгел теріп айтады. Кісісі өлген жан күйзелген зар-шерін өлеңмен айтатынын, шат-шадыман қуанышын да өлеңмен әйгілейтінін, толып жатқан әдет-салт та өлеңсіз өмір жоқ екенін айта келіп, осының бәрін анық халықтық қасиет деп бағалайды. Сөйте отырып, халық дәме қыларлық, ел мұңына анық жақын ақындарға қоятын талабын аңғартады.
Қай жанрда жазылды?
Өлең 11 буынды қара өлең үлгісінде жазылған. Көлемі 4 тармақты 11 шумақтан тұрады.
Қай тілдерге аударылды?
Туынды ағылшын, әзербайжан, араб, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, ұйғыр тілдеріне аударылған.
Біреудің кісісі өлсе, қаралы – ол,
Қаза көрген жүрегі жаралы – ол.
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,
Зарланып неге әнге салады ол?
Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,
Қыз таныстыр – қызыққа жұрт ыржаңшыл.
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?
Бала туса, күзетер шілдехана,
Олар да өлең айтар шулап жаңа.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,
Биде тақпақ, мақал бар, байқап қара.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы, бос қақпай елең-селең.
Өлеңді айтпақ түгіл, ұға алмайсың,
Айтсаң да үддасынан1 шыға алмайсың.
Сен білмейді екен деп айтпасын ба,
Неге мұнша сіресіп құп алмайсың?
Өлең деген – әр сөздің ұнасымы,
Сөз қосарлық, орайлы жарасымы.
Сөзі тәтті, мағынасы түзу келсе,
Оған кімнің ұнасар таласуы?
Қарны тоқ хасса2 надан ұқпас сөзді,
Сөзді ұғар көкірегі болса көзді.
Қадірін жақсы сөздің білер жанға
Таппай айтпа оған да айтар кезді.
Сый дәметпе, берсе алма еш адамнан,
Нең кетеді жақсы өлең сөз айтқаннан?
Сүйсінерлік адамды құрмет қыл,
Аулақ бол әнін сатып нәрсе алғаннан.
Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ,
Ондай жерде сөз айтып болма мазақ.
Біреуі олай, біреуі бұлай қарап,
Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ.
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,
Өлеңі бірі – жамау, бірі – құрау.
Әттең дүние–ай, сөз таныр кісі болса,
Кемшілігі әр жерде-ақ көрінеу тұр-ау.
Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көңілін қойып, көңілін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ.
1Удда (арабша) – шек, шегі деген сөз. Бұл арада ауыспалы мағынада. Яғни шегіне жетер, жеріне жеткізу деген ұғымда қолданылған.
2Хасса (арабша) – бір нәрсеге не бір кісіге ғана тән нағыз ерекшелік сипат мағынасында.
