1893

Абайдың адамның бірыңғай жақсы қасиеттерін – ақыл, қайрат жүрек үшеуін өзара айтыстырып, ойшыл ретінде ақ пен қараның, жақсы мен жаманның, адалдық пен зұлымдықтың, білімдік пен надандықтың, кішіктік пен даңғойлықтың ара жігін ашып, дәлелдеп ұсынған қара сөзі.

Қашан жазылды?

Философиялық-дидактикалық мазмұндағы он жетінші қара сөзін Абай 1893 жылы 48 жасында жазған.

Қайда жарияланды?

Қара сөз алғаш рет 1918 жылы «Абай» журналының 11-ші санында жарияланған. Кейін Абайдың 1933 жылы жарық көрген жинағына енген. Басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі.

Қара сөз не жайында?

Адам бойындағы асыл қасиеттері – қайрат, ақыл, жүректің бір-бірінен айырмашылығын, оның адам өмірінде қайсысының қаншалықты орны барын ашқан Абай он жетінші қара сөзінде дидактикалық мағынасы терең қорытынды жасайды. Толық адам философиясын қайрат, ақыл, жүрек бірлігі негізінде тұжырымдаған ойшыл өлеңдерінде бұл тақырыпты үнемі көтерген. 1888 жылы жазған «Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек» атты өлеңіндегі: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек», – деген ойын Абай он жетінші қара сөзінде тереңірек аша түскен.

Қара сөзде қайрат, ақыл, жүрек бірімен-бірі таласып, адам өмірінде қайсысының бағасы артық екенін ғылымға шешкізеді. Кез-келген істі бастауға, өнер үйренуге, оқу-білім игеруге, тіпті Құдайға құлшылық етуге менсіз болмайды, талапсыз, жігерсіз күн жоқ деп алдымен қайрат уәжін білдіреді. Қайратсыз ешқандай іс аяқталмайды, толық кемеліне жетпейді. Мал табуға, еңбек етуге, мансапқа жетуге қайрат керек. Осының барлығы рас болса, ақыл мен жүрек менімен біріншілікке қалай таласады деп ғылымға пікірін айтады.

Қай жанрда жазылды?

Философиялық-дидактикалық мазмұндағы Он жетінші қара сөз көркемдік сипаты бар диалог үлгісінде жазылған.

Қай тілдерге аударылды?

Қара сөз орыс, ағылшын, француз, неміс, португал, латыш, қытай, корей, поляк, тәжік, түрік, әзербайжан, өзбек, моңғол және өзге де әлем тілдеріне аударылды.

Он жетінші сөз

Қайрат, ақыл, жүрек үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті. Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің де білесің ғой, дүниеде ешнәрсе менсіз кәмелетке жетпейтұғынын; әуелі, өзіңді білуге ерінбей-жалықпай үйрену керек, ол – менің ісім. Құдайға лайықты ғибадат қылып, ерінбей-жалықпай орнына келтірмек те – менің ісім. Дүниеге лайықты өнер, мал тауып, абұйыр мансапты еңбексіз табуға болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғыруынан құтқаратұғын, адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?» — депті.

Ақыл айтыпты: «Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын – мен, сенің сөзіңді ұғатұғын – мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды ұғып үйрене алмайды екен, осы екеуі маған қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?» – депті.

Онан соң жүрек айтыпты: «Мен – адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын – мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын – мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын – мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын – мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?» – депті.

Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:

– Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны  да рас,  бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол,  пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде  жақсылықты  берік ұстап,  кейде жамандықты берік ұстап  кетесің, соның жаман, – депті.

Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе   табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да – бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де – сүйенгені, сенгені – сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, – депті. – Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ – менің ісім, – депті.  Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден  қуып  шығарады.

– Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, – деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам – сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, Құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп  кітаптың айтқаны осы, – депті.