1894

Абайдың өз халқын ойлап, болашағына көз жібергенде жазған қара сөзі.

Қашан жазылды?

Әлеуметтік-дидактикалық мазмұндағы Жиырма төртінші қара сөзінАбай 1894 жылы 49 жасында жазған.

Қайда жарияланды?

Қара сөз алғаш рет Абайдың 1933 жылы жарық көрген жинағында жарияланды. Басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі.

Қара сөз  не жайында?

Көлемі шағын болса да, қара сөздің мазмұнында үлкен мағына айтылған. Абай шығармаларында жалпыадамзаттық құндылықтар, адам баласына ортақ философиялық терең толғамдар, гуманистік ойлар көп көтерілген. Алайда ұлы ойшыл өзінің туындыларын негізінен қазақ халқына арнаған. Туған халқына деген ұлы махаббаты Абайға қалам ұстатқан.

Жиырма төртінші қара сөзінде жер жаһанда екі милиардтан астам халық бар болса, соның ішінде қазақтың саны – екі миллиондай дейді. Бұл орайда біз қара сөз жазылған кезде қазақ халқының саны әлі тиянақты есептелмегенін ескереміз. 1897 жылғы Бүкілресейлік халық санағында қазіргі Қазақстан жерінде тұратын халықтың 82 пайызға жақыны қазақтар, олардың саны 3397700 болғанын білеміз. Сондықтан ақынның көрсеткен халық санын жобамен айтылған дерек деп ұғамыз. Қара сөзде Абай қазақтың санын мысал үшін келтіріп, оның жайбарақат тірлігін, қараңғылықта беймарал жатқан болмысын, жұрт болуға ұмтылмаған ұйқыдағы қалпын, кесірлі теріс мінезін сынағанын көреміз.

Абай әлемде қазақтың санынан тұрғыны көп қалалар да бар, жер шарын үш айналып өткен адамдар да кездеседі деп айтады. Бұл мысалымен қазақтың әлемдегі жаңалықтан тыс қалғанын, ғылымнан, өнерден кешіккенін, жұрт болуға ұмтылмайтынын жеткізген. Екіншіден, қазақ қауымының намысын оятып, санасына сәуле түсіргісі келгендей болған.Бейғам жатқан қазақ жұртының заманға лайық білім, ғылым, өнер игерген өркениетті халықтардың артында қалғанына налығандай көңіл білдірген. «Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды» деп, қазақтың өзіне ғана тән мінезі, болмысы барын көрсеткен.

Қазақ қауымы Абай заманында ұлан ғайыр кеңістікте көшпелі тіршілігін сақтап, рулық қарым-қатынасын жоғалтпай, рулық-тайпалық санадан арылмай, арасына басқа жұрттар көп араласпаған таза күйінде өмір сүріп келді. Алайда сонымен бірге, қазақ ол уақытта өз алдына жеке ел болудан айырылып, бас билігін жаттың қолына, тағдырын Құдайың әміріне тапсырған жұрт болатын. Сол қазақтың өзге жұртқа қарағанда сөзі де, ісі де, мінезі де, болмысы да бөлек, ерекше еді. Әсіресе қазақтың ішінде бірін бірі аңду, ұрлық істеу, жауласу, басқа да адамдықтан безген мінез жайылып кетті. Абай сондықтан «Осылайша бірімізге біріміз қастық, жамандық ойлап, жер бетіндегі қанша халықтың ішінде ең қоры болып жүре береміз бе?» дейді. Қазақтың арасында жайылған өсек, өтірік, ұрлық пен қастық тыйылар ма екен? Біз де өнер мен малды адал жолмен тауып, сырттан үйренер ме екенбіз? Өркениетті жұрт болып бақытқа кенелетін шуақты күнді көрер ме екенбіз деп сауал қояды. Ел болуды, өркениетті жұрт болуды аңсаған көңілін жасырмайды.Қара сөздің соңында «Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін бірі құртпай, құрымай тыныш таба ма?» деп өкініш танытып, қазақтың жұрттығынан үміт үзгендей көңіл білдіреді.

Көңірегі ояу қазақ оқырманының намысын қозғайтын қара сөздің идеясы тереңде жатыр. Абай заманында қазақтың ішін жайлаған кеселді қылық, адамдыққа жатпайтын теріс мінез, елдің ынтымағын, бірлігін жоятын жат әрекет, арамы ойлар асқынып кеткен еді. Соның бәрін көріп тұрып, Абай ашынып шығармасын жазған.

Қай жанрда жазылды?

Әлеуметтік-дидактикалық мазмұндағы жиырма төртінші қара сөз публицистикалық мақала сипатында жазылған.

Қай тілдерге аударылды?

Қара сөз орыс, ағылшын, француз, неміс, португал, латыш, қытай, корей, поляк, тәжік, түрік, әзербайжан, өзбек, моңғол және өзге де әлем тілдеріне аударылды.

Жиырма төртінші сөз

Жер жүзінде екі мың миллионнан көп артық адам бар, екі миллиондай қазақ бар. Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Үш миллионнан халқы артық дүниеде бір қала да бар, дүниенің бас-аяғын үш айналып көрген кісі толып жатыр. Өстіп, жер жүзіндегі жұрттың қоры болып, бірімізді біріміз аңдып өтеміз бе? Жоқ, қазақ ортасында да ұрлық, өтірік, өсек, қастық қалып, өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар ма екен? Әй, не болсын!.. Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін-бірі құртпай, құрымай тыныш таба ма?