Абайдың шығыстық ерекшеліктерді өз бойынан көрсететін, тармақтары араб әліпбиінің реті бойынша жазылған өлеңі.

Қашан жазылды?

Абай бұл өлеңді Семей медресесінен оқып шығып, еліне қайтып келгеннен кейін, 18-19 жастар шамасында жазған.

Қайда жазылды?

8 шумақ өлең Құнанбай қажы әулетінің ата қонысы, ұлы ақын өмірінің сәулелі сәттерінің мекені – Ақшоқы қыстауында жазылған.

Қайда жарияланды?

Бұл өлең ең алғаш 1933 жылғы толық жинақта жарияланған (Абай Құнанбайұлы Толық жинақ. – Қызылорда, 1933, 71-72 бб.). Басылымдарында текстологиялық өзгерістер кездеспейді. Тек 1933 жылғы басылымда 1864 жылы жазылған деп көрсетілген, қалған басылымдарда 1855-1881 жылдар аралығында жазылған деп көрсетілген.

Өлең не жайында?

Абай терең сезім, идея, мазмұн жағынан түгелімен шығыс ақындарының ықпалына берілмесе де, өлең құру шеберлігі, түр жаңалығы жөнінде бұл кезде де көп нәрсе табады. Әсіресе өзіне ең жақын ұстаз етіп классик Науаи шығармаларынан үлгі іздейді. Дастан жазған Науаи емес, ғазелдер жазған Науаиға еліктегісі келеді.

Абай оқыған Шығыс ақындарының көбіне ортақ бір жай – махаббат сияқты сезімдерді жырлауда мистикалық сарындар болады. Ғашықтықтың өзін құдайды тану жолындағы жан әрекеті есебінде жырлау басым еді. Абайдың қасиеті сол – жас шағының өзінде де, еліктеуші бола тұрса да, өзінің махаббаттық арман-шерлерін, тілектерін жырлағанда сопылық, мистикалық сарындарға бармайды.

Өлеңнің соңғы екі жолында: «…Үтір мен асты-үстілі жазу да бар, болуға асты-үстілі көнсең өзің…», — деп келіп, Абай сүйген сұлуға арналған өлеңнің ең соңында нақтылы тілегін ашып айтады. Сезім, сана жағынан шығыстық сарыннан өз басының сау екенін танытады.

Қай жанрда жазылды?

Көлемі әрқайсысы 4 тармақты 8 шумақ. Өлеңді араб алфавитінің реті бойынша жазып, арабтың жиырма тоғыз әрпінің әрбіріне бір жол арнап, тіпті, араб жазуында қолданылатын белгілерін де өлеңге қосқан.

Қай тілдерге аударылды?

Туынды орыс тіліне аударылған.

Әлифдек ай йүзіңе ғибрат¹ еттім,

Би, бәләи² дәртіңа³ нисбәт⁴ еттім.

Ти, тілімнән шығарып түрлі әбиат⁵,

Си, сәнаи⁶ мәдхия⁷ хүрмәт еттім.

Жем, жамалың⁸ қандай ақ рузи⁹ маған,

Ха, хәлиллик¹⁰ таппадым, жаным, сәнан.

Хи, халайық, мен емес, бәрі ынтизар,

Дәл, дариға ғишық оты бермес аман.

Зәл, зәлиллік¹¹ көрген соң, сайрай бер, тіл,

Ре, риза қылмағыңды, яр¹², өзің біл.

Зи, зәһәрдай¹³ күйдірді ғишқың қатты,

Сын, сәләмат қалмағым болды мүшкіл.

Шын шикәр ләб¹⁴ есіме түскен сайын,

Сат, сабырым қалмады, мен не әйләйін.

Зат, зайғ¹⁵ өмірім өтті менің бекер,

Тай, талаптан әйтеуір құр қалмайын.

Зай, залым көп қылыш боп жанға оқталды,

Ғайін, ғақылымды басымнан тартып алды.

Ғайын, ғариблік басыма түскеннен соң,

Фи, файдаң тие ме деп жаза салды.

Қаф, қабыл болар ма екен жазған хатым,

Кәф, кәмил¹⁶ ақылың, асыл затым.

Ләм, ләбіңнен ем қылсаң мен дерттіге,

Мен, меһріңнен қалмас ед бар апатым.

Нон, налә ғып қайғыңмен күйдірдің көп,

Уау, уәйлана¹⁷ ғишқың уайым жеп,

Һи, һеш файдаң тимесе өлді ойлаңыз,

Ләм әлиф, лә иләһа илалла¹⁸ деп.

Я, ярым, қалай болар жауап сөзің,

Мәт – қасың, тәштит – кірпік, сәкін – көзің¹⁹.

Үтірмен асты-үстілі жазу да бар,

Болуға асты-үстілі көнсең өзің.

¹Ғибрат (арабша) – үлгі, өнеге, нақыл, мағына.

²Бәләи (арабша) – пәле, қиыншылық.

³Дәртіңа (дәрд) – түп мағынасы ауру, азап шегу; өлеңдегі мағынасы – ғашық болып дерттену.

⁴Нисбәт (арабша) – байланыс, бір нәрсемен байланыста болу. Бұл арада ем таптым деген деген мағынада.

⁵Әбиат (арабша) – өлең, жыр; бәйт сөзінің көпше түрі.

⁶Сәнаи (арабша) – сұлу, әдемі, шебер.

⁷Мәдәх, мәдхия (арабша) – мақтау, өлең, ода.

⁸Жамал (арабша) – көрік, сұлулық.

⁹Рузи (парсыша) – күн, күндей.

¹⁰Хәлил (арабша) – шын дос, сүйген жар.

¹¹Зәлил (арабша) – азғын, жексұрын, қорланған.

¹²Яр (парсыша) – дос, сүйікті мағынасында.

¹³Зәһәр (парсыша) – у.

¹⁴Шикәр ләб (парсыша) – тәтті ерін.

¹⁵Зайғ (арабша) – жолдан таю.

¹⁶Кәмил (арабша) – толық.

¹⁷Уәйлана (арабша) – бақытсыздық, қайғы.

¹⁸Лә иләһа илалла (арабша) – Алладан басқа ешбір тәңірі жоқ.

¹⁹Бұл бір жолда араб жазуындағы сөздерді дұрыс оқу үшін қойылатын белгілерді келтіреді.